به مناسبت 12 تیرماه، روزی که میرزاده عشقی کشته شد - مهسان بلاگ

دوازدهم تیرماه 1303 ه. ش این جمله چاپ شد و به عنوان آگهی ترحیم میرزاده عشقی در سراسر تهران توزیع شد و روز بعد به قول مرحوم ملک الشعرا بهار: …علمای عظیم، فضلا محصلین، کسبه و دیگران آمدند. بچه هیا محل عشقی (اطراف شاه آباد) و بستگان او و جوانمردان شاه آباد طوق و علم را بلند نموده بر این بیچاره گریستند، بازارها بسته شد، همهٔ مردم به راه افتادند…و او را تا ابن بابویه مشایعت کردند.

سید محمد رضای میرزاده عشقی فرزند ابو القاسم کردستانی در 12 جمادی الاخر 1312 ه ق در شهر همدان به جهان آمد. از هفت سالگی در تهران به تحصیل مشغول شد و هنوز 17 سال بیشتر نداشت که به عنوان مترجم یک تاجر فرانسوی پا به عرصه فعالیتهای اجتماعی گذاشت. عشقی در 1333 ه. ق روزنامه ای را با نام نامه عشقی در همدان منتشر کرد، چند سالی را در آنجا گذراند و همانجا اولین آثار شاعرانهٔ خود را پدید آورد. چند سال بعد در تهران به صف اقلیت مجلس و سوسیالیست ها پیوست و نیش قلم خود را پیش از همه متوجه وثوق الدوله عاقد قرارداد 1919 ایران و انگلیس نمود. عشقی این قرارداد را معامله فروش ایران به انگلستان نامید. او در سال 1337 ه. ق در این باره شعری سرود که شروع آن چنین است:

رفت شاه و رفت ملک و رفت تاج و رفت تخت

باغبان، زحمت مکش کز ریشه کندند این درخت

میهمانان وثوق الدوله خونخوارند سخت

ای خدا با خون ما این میهمانی می کنند…

حملهٔ شدید عشقی به وثوق و قرارداد ننگین او سبب شد که وثوق دستور حبس او را بدهد تا از شرّ قلم و زبان وی راحت گردد.

عشقی در تهران اقدام به انتشار روزنامهٔ قرن بیستم کرد که پس از 17 شماره تعطیل شد. چند سال بعد در اواخر عمر کوتاهش مجددا اقدام به انتشار روزنامهٔ مذکور نمود که پس از یک شماره تعطیل شد و شاعر جوان پس از چند روز به قتل رسید.

عشقی علاوه بر شاعری و روزنامه نگاری، در طول حیات کوتاه خود چند نمایشنامه را نیز به اجرا درآورد. درون مایهٔ نمایشنامه های عشقی مانند اشعارش، عمدتا مسایل سیاسی و اجتماعی جامعه ایران بود. معروف ترین نمایشنامه های او عبارتند از: رستاخیز شهریاران ایران، ایده آل پیرمرد دهگانی، جمشید ناکام، کفن سیاه آگاه بعضی از این نمایشنامه ها با مجموعه ای از اشعار شاعر شروع می گردد، به عنوان مثال عشقی در نمایشنامهٔ کفن سیاه شهر ویران مداین را در شعری بلند به تصویر می کشد:

در تکاپوی غرب است ز گردون خورشید

دهر مبهوت شد و رنگ رخ دشت پرید…

آن خراب ابنیه کز پنجره پیداست کجاست؟

خیره بر پنجره شد پیر و به زانو برخاست

گفت: آن قلع که مخروبهٔ آبادی ماست

دیرگاهیست که ویران شده و باز بپاست

ارگ شاهنشهی و بنگه شاهان شماست

این مهاباد بلند ایوان است

که سرش همسر با کیوان است

نه گمان دار مهاباد همین این بوده!

نه! مهاباد صد اینگونه به تخمین بوده!

فصل دی خرم و جهانگرد پیشین بوده

قصر قشلاقی شاهان مه آیین بوده

مجلس و کامگه خسرو و شیرین بوده

لیکن امروز مهابادی نیست غیر این کوره ده آبادی نیست!

عشقی علی رغم چهرهٔ آرامش، سینه ای پرخروش و سری پرغوغا داشت. اهل اعتنا به جهان نبود، زن و فرزندی نداشت و با پول نمایشنامه ها و آثارش و گهگاه یاری دوستان امرارمعاش می کرد. علی رغم آنکه اهل سیاست بود و بی مهابا در این راه قلم می زد و شعر می سرود ولی هرگز تلاشی در جهت دریافت مقام و سِمَتی نکرد حتی زمانی که در کابینهٔ مشیر الدوله شهرداری اصفهان را به وی پیشنهاد کردند نپذیرفت.

عشقی به حمایت از نمایندگان اقلیت و در حملهٔ به محافظه کاریهای جناح اکثریت بی پروا شعر می سرود او در یکی از اشعارش مجلس چهارم را در شعری با عنوان مستزاد مجلس چهارم این چنین وصف می نماید:

این مجلس چهارم به خدا ننگ بشر بود!

دیدی چه خبر بود؟

هرکار که کردند ضرر روی ضرر بود

دیدی چه خبر بود؟ ا

ین مجلس چهارم، خودمانیم ثمر داشت؟

و الله ضرر داشت …

بگذشت دگر، مدتی از محشر خر بود

دیدی چه خبر بود؟

… این دوره چه گویم که مضارش چقدر بود؟

دیدی چه خبر بود …

هرگز یکی از این وکلا زنده نبودی پاینده نبودی

عشقی علاوه بر انتقاد از دولت و مجلس و بازنویسی دردها و نقص های اجتماعی، از حمله و هجو خائنین و محافظه کاران نیز کوتاهی نمی کرد. به عنوان مثال وی در هجوهای خود بارها کسانی چون وثوق الدوله، تدین، مؤتمن الملک، وحید دستگردی، شیخ ممقانی، خلخالی، دیوان بیگی و…را به باد توهین و انتقاد گرفته بود:

…بعد از دو سال، خواست تدین کند

نماز با فاضلاب حوض سفارت وضو گرفت

نازم به رهنما، که تدین کشید رنج

در پیشگاه اجنبی و مزد او گرفت…

در آخر زبان این جوان پرشور سرش را بر باد داد و پس از گذشت چند روز از خوابی که دربارهٔ ترور خود دیده بود، دو نفر با یک اسلحه به خانهٔ عشقی 31 ساله رفتند و او را به ضرب گلوله کشتند. اما مرگ عشقی نیز برای مستبدین مایهٔ زحمت و گرفتاری شد. زیرا پس از ترور او، نویسندگان و روزنامه نگاران و نمایندگان وابسته به ملت در مجلس به تحصن نشستند و خواهان پی گیری قاتلین شدند، هرچند که قاتلین او هرگز مورد عقاب قرار ندریافتد.

ادبیّات امروز حداقل به خاطر یک چیز، مدیون میرزاده عشقی است و آن چاپ و نشر شعرهای نیما یوشیج در روزنامه قرن بیستم است. این کار در آن زمانه بسیار مهم و در رویش نیما امری قابل توجّه است. عشقی اگر جوان مرگ نمی شد استعداد شگرف و شگفتش، او را به قلّه های مرتفع تری می رساند.

سیمای نجیب یک آنارشیست اثر استاد محمّد قائد، اثری ارزنده درباره میرزاده عشقی است که پیش تر از سوی انتشارات طرح نو و در این اواخر از جانب نشر ماهی منتشر شده است. این کتاب، آینه ای است که چهره عشقی در آن بازتابانده شده است.

خاکم به سر ز غصه به سر خاک اگر کنم

خاک وطن که رفت چه خاکی به سر کنم

آوخ کلاه نیست وطن تا که از سرم

برداشتند فکر کلاهی دگر کنم

من آن نیم که یکسره تدبیر مملکت

تسیلم هرزه گرد قضا و قدر کنم

زیر و زبر اگر نکنی خاک خصم ما

ای چرخ، زیر و روی تو زیر و زبر کنم

جایی ست آرزوی من ار من بدان رسم

از روی نعش لشکر دشمن گذر کنم

هر آنچه می کنی بکن ای دشمن قوی

من نیز اگر قوی شوم از تو بتر کنم

من آن نیم به مرگ طبیعی شوم هلاک

وین کاسه خون به بستر راحت هدر کنم

معشوق عشقی ای وطن، ای عشق پاک من

ای آنکه ذکر عشق تو شام و سحر کنم

عشقت نه سرسری است که از سر به در گردد

مهرت نه عارضی است که جای دگر کنم

عشق تو در وجودم و مهر تو در دلم

با شیر اندرون شد و با جان به در کنم

منابع: اینستاگرام اسدالله امرایی و شماره یک نشریه پیشینه

asemaneto.ir: آسمان تو: خرید بلیط پرواز، تور های لحظه آخری مسافرتی

asiaro.ir: تور آسیایی ارزان | تور ترکیبی آسیایی | تور ترکیبی جنوب شرق آسیا