تعزیه؛ از ایران تا واتیکان - مهسان بلاگ

پیش از همه اولیاء وارد صحنه می شوند، بعد هم لشکریان میسره و میمنه. ورود عمرسعد و همراهانش همهمه ای میان جمعیت بلند می نماید و صدای لعن و نفرین ها بالا می رود. صدای راوی که بلند می گردد، طنین صدای لعن و نفرین جمعیت هم آن لابه لا گم می گردد.

راوی: دشت، تشنه، خیمه، تشنه، همه تشنه / از عرق ریز خجالت، علقمه، تشنه

آن طرف خار و خسی تا خرخره سیراب/ این طرف گل های باغ فاطمه (س)، تشنه

شمر: اگر رسم به کربلا دنیا خراب می کنم / محاسن حسین را ز خون خضاب می کنم

به پا نوای العطش ز قحط آب می کنم / بر اهل بیت او جفا ز شیخ و شاب می کنم

نه خوف در دلم بود ز صولت برادرش / نه رحم آورم دگر ز ناله های خواهرش

به جا نماند از حسین نه اکبرش نه اصغرش / نه عون زنده باشد و نه قاسم دلاورش

...

تعزیه که با اسم شبیه خوانی هم از آن یاد می گردد، به عمر و قدمت چند صد ساله اش، نسخه هایش هم قدمت دارد و برای دانستن این که این نسخ از کجا آمده اند و چطور مکتوب شده اند، باید تاریخ را مرور کرد.

در مقاله پیتر جى چلکووسى که سال 1355 هجری شمسی با اسم تعزیه نمایش بومى پیشرو ایران نوشته، آمده است: تعزیه خوانى در ایران از زمان کریم خان زند معمول شد. [نسخ] تعزیه در شروع عبارت بود از چند واقعه پیوسته، سست و نارسا همراه با تکخوانى هاى رثایى طولانى و متعاقبا چند گفت وگو. بازیگران سطور مربوط به خودشان را از روى نسخه اى که پهنایش در حدود پنج و درازایش نزدیک به 20 سانتى متر و در دست شان بود، مى خواندند. اهمیت نمایش به مراتب بیش از متن (نسخه ها) بود. معهذا این شکل از هنر، ظرف یک سده مجموعه اى از چند صد مجلس افسانه اى را پدید آورد.

به نظر می رسد که در اجرای تعزیه، تعزیه نویسان تنها به نوشتن اشعار تعزیه ها و سروده هایى که باید هر نفر بخواند، اکتفا کرده اند و عموما سرایندگان تعزیه نامه ها گمنامند و دسترسى به نام و زندگى شان اگر محال نباشد، چندان کار آسانى نیست. به ویژه آن که اغلب آنان نظر به اجر اخروى، نمى خواسته اند این ثواب به معروفیت هاى دنیایى آلوده گردد و از این رو نیازى به معرفى خود نمى دیده اند.

اما گمنامی نسخه نویسان تعزیه، ظاهرا علت دیگری هم داشته و آن ملاحظه فقیهان و علماى دینى زمان بوده که عموما روى خوشى نسبت به تعزیه پردازان نشان نمى دادند. اما آنچه می دانیم این است که بسیاری از اشعار تعزیه حاصل بداهه گویى است و ثمره قریحه جمعى و نه لزوما یک نفر که نام و نشانی از او در تاریخ ثبت شده باشد.

نسخه هایی که در آتش اختلاف 2 برادر سوخت

جست وجو در نسخه ها و برخى کتب تذکره ردپا و سرنخ هایی از سرایندگان تعزیه می دهد. به اسم نمونه میرزا لطفعلى محرم خورى که بیشتر عمرش را در دوره زندیه سپرى کرده، چند مجلس تعزیه سروده و مجلس حضرت عباس(ع) و برخى از اشعار تعزیه حضرت على اکبر(ع) اثر اوست. کمال نامى از اهالى فارس هم از نخستین کسانى است که تعزیه قربانى کردن اسماعیل را سروده است.

به روایت دکتر مرتضى هنرى، خُورى ها (اهل خور) 54مجلس تعزیه را که از زمان صفویه به یادگار مانده بوده، به دست آورده، شش مجلس دیگر بر آن افزودند و از اول محرم تا آخر صفر هر روز یکى از آنها را برپا مى داشتند. شاعران محلى و از جمله یغما و فرزندانش در تکمیل این مجموعه نقش بسزایى داشتند، اما به علت اختلاف بین پسران یغما، در یکى از شب هاى دهه محرم یکى از آن دو برادر تمامى نسخه هاى تعزیه را سوزاند و بدین ترتیب آن گنجینه که سروده شاعران خور بود از میان رفت و تنها پنج تعزیه بر جاى ماند.

سرایندگان تعزیه ها چه کسانی بودند؟

گرچه تعزیه ساختار امروزی خود را در اواخر دوره زندیه کسب کرده، اما عهد قاجار دوران شکوفایى، توسعه و رشد تعزیه است و در این دوره این نمایش رونق دیگرى یافت، بر نسخه هاى آن افزوده شد و در برخى مجالسش اصلاحات اساسى پدید آمد که البته این تحولات برحسب مذاق اشراف و خوانین و حکام صورت می گرفت. در این دوره حتی براى جلب توجه پادشاهان، مجالس تعزیه اى سروده شد که حالت کمدى داشت!

مرحوم محیط طباطبایى درباره نسخ تعزیه و قدیمى ترین آنها نوشته است: مجموعه کهنه اى از تعزیه ها وجود دارد که کاغذ آبى رنگ و شکل خط و مرکبش گواه است بر این که در دوره فتحعلی شاه نوشته شده و وضع ظاهرى نسخه حکایت از این مى کند که آن را از مازندران به تهران آورده اند و در سرانجام نسخه تعزیه مسلم بن عقیل(ع)، امضاى مشهدى کریم تهرانى دیده مى گردد که شاید کاتب قسمت هایى از این مجموعه باشد. این مجموعه از تعزیه حضرت مسلم شروع و به شبیه نامه شام غریبان پایان مى یابد.

مرحوم سید عبدالوهاب سعیدى کازرونى هم از تعزیه سرایان این دوره است که مجلس تعزیه وفات حضرت فاطمه صغرى(س) از اوست.

مرحوم ملا محمدباقر بینواى کازرونى هم از دیگر تعزیه سرایان این دوره است که به سرودن اشعارى از تعزیه پرداخته است.

مروری در سابقه و تاریخچه نسخ تعزیه ما را به نام میرزا محمدتقى از رجال مذهبى عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار هم می رساند که تعزیه نامه هاى بسیارى به نگارش درآورده است.

از دیگر تعزیه سرایان دوران قاجار سیدمصطفى میرعزا است که علاوه بر سرودن مجالس تعزیه از عهد ناصرالدین شاه تا محمدشاه قاجار در کاشان، تهران و حتى تکیه دولت تعزیه گردان بوده و بیشتر نسخه هاى تعزیه که در شهرهاى مرکزى مورد استفاده قرار مى گیرد، سروده اوست.

از پسرش سید کاظم، معروف به میرغم هم تعزیه هایى برجاى مانده است.

اصلاح نسخ تعزیه به سفارش امیرکبیر

ظاهرا نخستین اصلاحات در خصوص نسخ تعزیه به دستور امیرکبیر اجرا شده است. آنجا که بر اثر تأثیر فرهنگ شاهى و برخى عوامل دیگر پاره اى خرافات از طریق جهّال و افراد مغرض در تعزیه ها راه یافت، او به میرزا نصرا... اصفهانى سفارش کرد 12 مجلس تعزیه آماده کند.

چنانچه میرزا طاهره دیباچه نگار در تذکره گنج شایگان در این خصوص نوشته است: از آنجا که در مجالس تعزیت و محافل شبیه ماتم و مصیبت حضرت خامس آل عبا اشعارى که فی مابین اهل بیت مکالمه مى شد، غالبا سست و غیرمربوط و مهمل و مغلوط بود ، میرزا تقى خان وى را مأمور داشته چنین گفت که 12 مجلس از آن وقایع را متضمنا بالبدایع به اسلوبى که خواص بپسندند و عوام هم بهره مند شوند، موزون سازد.

خارجی های تعزیه دوست

ماندگاری بعضی تعزیه ها تا مقدار زیادی مرهون نمایش دوستی و ذوق ادبی بعضی کارگزاران خارجی در ایران است. تنی چند از این کارگزاران از سر علاقه نسخه هایی از مجالس مختلف تعزیه را گردآوری و در بعضی از موارد به زبان هایی هم ترجمه کرده اند که از این قرار هستند:

انریکوچرولى: مجموعه چرولى با 1055 نسخه خطى تعزیه عظیم ترین مجموعه تعزیه در دنیا است. این نسخه ها طى سال هاى 1950 تا 1954 میلادى و در زمان اقامت او به اسم سفیر ایتالیا در ایران جمع آورى و به کتابخانه واتیکان در ایتالیا اهدا شده است.

الکساندر ادموند خوجکو: قدیمى ترین نسخ تعزیه که مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار است، از طریق الکساندر ادموند خوجکو گردآورى شده. خوجکو نخستین ایران شناس لهستانى است که 33 تعزیه نامه را جمع آورى کرده و این مجموعه در سال 1878م در کتابخانه ملى پاریس تحت اسم (جنگ شهادت) ثبت شده است.

کلنل سرلوئیس پلى: افسر انگلیسى و ایران شناس معروف دوره ناصرالدین شاه که از سال 1862میلادی به بعد 11سال را در جنوب ایران گذرانده است، چنان از نمایش هاى تعزیه متأثر شد که اثرى دوجلدى در این باره تحت اسم شبیه خوانى امام حسن و امام حسین(ع) نوشت و در لندن سال 1879 میلادی منتشر شد. این مجموعه هم شامل 37مجلس تعزیه است.

ویلهلم لیتن: سال 1929 میلادی، کنسول اسبق آلمان در بغداد، 15 تعزیه نامه را جمع آورى کرد و به صورت کلیشه عین متن اصلى به کوشش فردریک رُزن در آلمان (برلن، لایپزیک) چاپ شد.

مجموعه های ایرانی

به غیر از این مجموعه ها که اروپاییان به گردآورى آنها علاقه نشان داده اند، در کتابخانه هاى معتبر ایران نسخه هاى خطى ارزشمندى از مجالس تعزیه قابل مشاهده است. از جمله مجموعه تعزیه نامه هاى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى که 260 نسخه دستنویس را شامل مى گردد. در کتابخانه ملک هم 103 نسخه خطى تعزیه نگهدارى مى گردد که البته بسیارى از نسخه هاى این مجموعه داراى مضمون هاى مشابه و تکرارى است.

در کتابخانه هاى خصوصى هم نمونه هاى ارزشمندى از این نسخه ها وجود دارد. سید عبدالعلى فناء توحیدى، برادر استاد سید محمد محیط طباطبایى، چندین مجلس تعزیه میرعزا (سید مصطفى کاشانى) را که در زواره خوانده اند، پس از تصحیح و حذف آنچه بعدها اضافه کرده اند، رونویسى کرده است.

مرحوم محیط طباطبایى هم مجالس متعددى از تعزیه نامه ها را در کتابخانه هاى دوستان خویش مشاهده کرده. به جز اینها تعداد بسیارى تعزیه نامه به صورت پراکنده در دست افراد مختلف و از جمله بازماندگان تعزیه خوان ها وجود دارد.

تازگی ها چه خبر

گسترده ترین کوشش در خصوص تعزیه نامه ها از طریق دکتر جابر عناصرى، استاد تعزیه شناسى چندین دانشگاه کشور و مؤلف کتب و مقالات متعدد در این باره اجرا شده است. وى که فرزند مرحوم على عناصرى، مشخص البکاى شبیه خوانى در اردبیل است، به گفته خودش از وقتی چشم گگردده با نسخه ها و مکالمه هاى شبیه خوانى آشنا شده و این هنر را زیرنظر پدر و استادش فراگرفته است.

در اردبیل و در دوران نوجوانى و جوانى در نقش حضرت على اکبر(ع) هم به ایفاى نقش مى پرداخته. از همان زمان علاقه مند به گردآورى نسخه هاى شبیه خوانى می گردد و زمانی که به تهران می آید، در کتابخانه هاى متعدد به جست وجوی آنها می پردازد و پس از آن در سفرش به انگلستان از روى نسخه هایى که حداقل یک قرن قبل از ایران خارج شده بودند، میکروفیلم و میکروفیش تهیه و به ایران بازمی گرداند. او در اولین فرصت این نسخه ها را با تصحیح و مقابله با سایر نسخى که در اختیار داشت، تحت اسم (تعزیه نمایش مصیبت) به چاپ رساند که 33 مجلس شبیه خوانى را دربر مى گیرد.

در چند دهه قبل بسیارى از تعزیه ها به صورت چاپ هاى سنگى روى کاغذ کاهى با قطع کوچک (جیبى)، تجلیدى ساده و حتى از نوع برگ هاى داخل کتاب که شکل بازارى داشت، چاپ شده و هنوز مى توان نسخ قدیمى یا چاپ نو آنها را در بساط دستفروشان دوره گرد یا کتابفروشى هاى حوالى مساجد، امامزاده ها و حسینیه ها یافت.

گرچه در ایران کوشش هایی از طریق تعدادی از پژوهشگران و دوستداران نمایش تعزیه برای گردآوری، تنظیم، چاپ و نشر تعزیه نامه ها اجرا شده که از آن جمله می توان به آثار چاپ شده از مرتضی هنری، صادق همایونی، بهرام بیضایی، فرخ غفاری، جابر عناصری و بعلاوه آثار کانون نمایش های سنتی و مذهبی اشاره نمود، اما نسخه های متعدد دیگری هم وجود دارند که شایان ذکر هستند. نسخه های مرحوم سید مصطفی میر عزا کاشانی، نسخه ای از مرحوم حاج ملا کریم جناب قزوینی که در موزه مردم شناسی نگهداری می گردد، نسخه های 10 روزه عاشورا که بنا بر گفته هایی از طریق مرحوم حاج میرزا حسین علامه نوری و تنی چند از علما به نگارش آمده است.

با تمام اینها هنوز اطلاعات دقیقی از سرایش نخستین تعزیه نامه ها و هم تعداد آنها در دست نیست. بسیاری از نسخه ها به زبان ها و گویش های محلی از جمله مازندرانی، گیلانی، کردی و ترکی که در همان منطقه ها یا از میان رفته یا به فراموشی سپرده شده اند و دیگر این که مخالفت بعضی از علمای دینی با تعزیه و بعلاوه خصلت بدیهه گویانه این هنر که ضبط و ثبت آن را سخت می ساخت، پیدا کردن رد آنها را سخت کرده، اما با این همه تعزیه این هنر آیینی و کهن ایران هنوز که هنوز است اعتبار و صندلی خاص خود را در میان مردم دارد.

حمیده محبی - روزنامه جام جم

hodablog.ir: هدا بلاگ | انجمن گفتگوی سیستم مدیریت محتوای هدا بلاگ