حقایقی تأمل برانگیز درباره وضع کوبا در زمان فیدل - مهسان بلاگ

به گزارش خبرنگاران، روزنامه دنیای اقتصاد با انتشار گزارشی از مشاهدات میدانی خبرنگار این روزنامه از هاوانا، آورده است: سفر ما به کوبا چند هفته قبل از مرگ فرمانده فیدل انجام شد و ناخوشی کاسترو در عکس های تازه منتشرشده آشکار بود. آنا می گفت: من از دیدن این عکس ها حقیقتاً غمگینم، اما خرسندم که اصلاحاتی که با چراغ سبز او انجام شدند، زندگی ما کوبایی ها را درگیر تجربه های بهتری نموده است.

او این روزها باید از داغداران مرگ رهبر سوسیالیسم کوبایی باشد، اما سرزمین تضادها در مرگ فیدل نیز دو چهره دارد. همان قدر که باورمندان به سیاست های انقلاب تقریباً 60 ساله کوبا گریانند، کسانی که خود را قربانیان سرکوب پنج دهه ای می دانند، شادانند.

در میان این اشک ها و لبخندها، دلبستگی ها و کینه ها، اساسی ترین پرسش سال این است: نسبت کوبایی که کاسترو به ارث گذاشت با جزیره ای که به چنگ آورد چیست؟ و دومین سؤال حیاتی: میراث فیدل اکنون چه راهی در پیش خواهد گرفت؟

جزیره سوسیالیست

زیبایی مسحورنماینده این جزیره انقلابی از همان نخستین لحظات خروج از فرودگاه کوچک خوزه مارتی چشم نوازی می نماید؛ زیبایی ای که میوه غریب طبیعت و تاریخ و سیاست است. ترکیب دشت های سبز، ساختمان های نوستالژیک و خودروهای عتیقه، آمیزه ای است که در هیچ جایی نخواهید یافت. اینجا بزرگ ترین جزیره کارائیب است که با حدود 109 هزار کیلومتر مربع وسعت، دومین تراکم جمعیت را در جزیره های منطقه دارد. کوبا در میعادگاه دریای کارائیب، خلیج مکزیک و اقیانوس اطلس واقع شده تا به لحاظ جغرافیایی هم موقعیتی یگانه داشته باشد.

اسپانیا که از اواخر قرن پانزدهم بر این منطقه چیره شده بود، فرهنگ خود را بسط داده، اما سیاست هایش در اواخر قرن نوزدهم از سوی ایالات متحده که می رفت ابرقدرت تازه ای گردد، به چالش کشیده شد. هنگامی که امپراطوری اسپانیا شروع به رنگ باختن کرد، اهمیت کوبا که 4 قرن مستعمره این کشور بود دوچندان شد. مفهوم اتحاد فرهنگی که آکادمیسین های اسپانیایی برای مقابله با دیگر امپراتوری ها خلق نموده بودند، کوبا را بخشی از اسپانیا می کرد. با تدوین دکترین مونرو در سال 1823 میلادی، ایالات متحده بیان کرد که کوشش بیشتر دولت های اروپایی برای گسترش متصرفات استعماری در قاره آمریکا یا دخالت در کشورهای تازه استقلال یافته نیمکره غربی را نخواهد پذیرفت. این معنایی روشن داشت و گرچه واشنگتن بنای احترام به شرایط موجود مستعمره های حاضر را داشت، صنعت برده داری آمریکا، کوبا را قلمرویی جذاب دید و پیشنهاد خرید و الحاق کوبا را داد. البته که این پیشنهاد به جایی نرسید و بعد جنگ داخلی آمریکا شروع شد.

نسبت آمریکایی

وقتی در سال 1898، جنگ آمریکا - اسپانیا شروع شد، چند سالی بود که کوبایی ها کوشش خود را برای استقلال شروع نموده بودند. ورود آمریکا به این جنگ به نوعی پشتیبانی از استقلال طلبان بود. آمریکا به نام حمایت از منافع و شهفرایندانش ناوی به هاوانا اعزام کرد که به طرز عجیبی غرق شد تا دموکرات ها به دولت وقت جمهوری خواه برای مداخله فشار وارد نمایند و دست آخر کوبا در سال 1902 از قلمروهای تحت حفاظت آمریکا گردد. از این مقطع، جزیره برای نیرو بخشیدن دموکراسی تقلا کرد اما فولخنسیو باتیستا کشور را تماماً در دست گرفت و نهایتاً با حمایت مالی و نظامی ایالات متحده، دیکتاتوری عیانی را در جزیره پایدار کرد. نفرت از او، بیزاری از آمریکایی ها را در دل کوبایی ها کاشت، همان طور توجه به ایده آل های تازه را که به انقلاب منجر شد.

با پیروزی چگوارا در نبرد سانتا کلارا در شب سال نو 1959، جنبش 26 جولای فیدل کاسترو در کوبا به قدرت رسید. کوبای کاسترو دو وجه به زندگی کوبایی ها داد و این هر دو، در گفت وگو با مردم و قدم زدن در خیابان های هاوانا ملموس است. در گفت وگوهای رسمی، هراس و محافظه کاری واضح است، حتی حالا که چند سالی است از روی کار آمدن رائول کاسترو و اصلاحات گذشته است. پس گفت وگوهای غیررسمی، داده های بیشتری دارند. آنا وقتی می خواهد به سؤال من درباره ناراحت نماینده بودن رابطه با آمریکا پاسخ دهد، ابتدا به همکار ارشدش نگاهی می اندازد و وقتی او به ابرام سری تکان می دهد، می گوید: ناراحت نیستیم. تقریبا همه کسانی که با آنها صحبت می کنم، از برقراری رابطه با همسایه پیش تر دشمن و باز شدن سفارتخانه ها راضی اند گرچه برخی یکدل شدنشان را به وفاداری به ارزش ها مشروط می نمایند. هستند کسانی که هنوز از برقراری رابطه با کشوری که همواره نقش خرابکاری داشته نگرانند و البته حق ندادن به آنها سخت است. ایالات متحده گرچه به استقلال کوبا یاری رساند، پس از استقلال کوبا، از مسیری دیگر اعمال سلطه کرد و پس از انقلاب این کشور هم هر آنچه در توان داشت، برای به زمین زدن کوبایی ها خرج کرد.

شکوه توسعه

در قانون اساسی کوبا که در سال 1975 پس از 16 سال گذار از انقلاب به همه پرسی گذاشته و تصویب شد، دولت علاوه بر کنترل بازار، موظف به فراهم آوردن آموزش و خدمات پزشکی رایگان برای همه شد و در همین دو حوزه است که عمده فخر کوبای انقلابی جا گرفته است.

نرخ بی سوادی و مرگ و میر بچه ها در کوبا به یکی از پایین ترین میزان ها در نیمکره غربی رسیده و این از دلایل آن است که در رتبه بندی شاخص توسعه انسانی در سال 2015، کوبا صندلی 67 دارد. این رتبه در آمریکای شمالی و کارائیب حتی به 8 می رسد و در آمریکای لاتین به 5. اهمیت این رتبه که از 193 کشور دنیا، 185 مورد را واکاوی می نماید، در آن است که شاخص توسعه انسانی، آماری ترکیبی از شاخص های امید به زندگی، تحصیلات و درآمد سرانه است. امید به زندگی در بدو تولد در کوبا 79 سال است که سی و سومین میزان در دنیا است. همچنین متوسط سال های تحصیل افراد 25 سال به بالا در کوبا 5/ 11 سال است که سی امین صندلی را در دنیا به کوبا می دهد. میزان امید به تحصیلات یعنی شمار سال هایی که انتظار می رود یک فرد آموزش دریافت کند هم در کوبا 8/ 13 سال است که در دنیا رتبه 73 را به کوبا می دهد.

گرانما، روزنامه کمیته مرکزی حزب کمونیست کوبا که نام خود را از کشتی ای که فیدل کاسترو و 81 شورشی دیگر را در سال 1956 به کوبا رساند، می گیرد، در ژانویه امسال میلادی از قول مسئولان برنامه توسعه سازمان ملل متحد نوشت: کوبا همچنان بهترین رشد شاخص ها را نشان می دهد، امری که به دلیل استانداردهای بالای سلامت و تحصیل در این جزیره ممکن شده و مقیاس سیاست های عمومی اجرا شده در دوره انقلاب را نمایان می نماید. آلفونسو، از کارگران هتل ناسیونال - محل اقامت ما که در دهه 1930 که کوبا از مقصدهای اصلی گردشگری آمریکایی ها بود شروع به کار کرد - به این خدمات دولت می بالد: من راضی ام و فرزندانم هم راضی خواهند بود. البته او هم به سختی زندگی در ساختمانی چند ده ساله اشاره می نماید اما از تکان نخوردن قیمت ها خرسند است و مانند بیشتر مردمان لاتین مدام لبخند می زند. یکی از ساکنان ایرانی هاوانا حتی از ارزان تر شدن قیمت محصولات مختلف در ماه های گذشته می گوید: اینجا کوبا است. قیمت ها هیچ وقت تغییر نمی نمایند، فقط شاید ارزان تر شوند! تغییر مهم تر، متنوع شدن اجناس در یک سال گذشته است.

نگاه دیگران

با این حال، حداقل دستمزد در کوبا پایین است و بیشترین حقوق ها هم فاصله قابل توجهی از این حداقل ندارد. حداقل حقوق در سال 2014 افزایش قابل ملاحظه ای پیدا کرد و در سال 2015 به 687 پزوی کوبایی رسید، اما هنوز هم از پایین ترین ها در دنیا است. در دولت مارکسیست-لنینیستی که پایه های آموزش و سلامت را برای مردم فراهم آورده چنین حداقل دستمزدی قابل توجیه است، اما در یک سال اخیر که تنوع اقلام بیشتر شده، خواست مردم هم متفاوت شده است. کوبا هم اکنون سومین کشور دنیا به لحاظ پایین بودن حداقل دستمزد است.

کسانی حتی به واقعیت شاخص های توسعه انسانی نیز خرده می گیرند. در فضای باز هتل ناسیونال یک گردشگر آلمانی را می بینم که می گوید: من در دهه 1940 برای تجارت به اینجا رفت و آمد داشتم. تغییر زیادی نمی بینم. وقتی همه چیز دست دولت است، سامان دادن امور پزشکی کار سختی نیست. دستاوردهای کوبا در توسعه انسانی واقعی هستند، اما برخی می گویند که فرایند توسعه پیش از انقلاب شروع شده بود. علاوه بر این، بسیاری، یاری های هنگفت اتحاد جماهیر شوروی را از عمده ترین دلایل چنین توسعه ای می دانند در زمانی که حرکت شاخص ها به سوی توسعه یافتگی، هدفی برای تبیین مزایای سوسیالیسم بود. گفته شده که دولت برای ارتقای سطح سلامت و آموزش، از هزینه شدن منابع مصرفی خانوار جلوگیری نموده است.

انتقادها در برخی موارد به اینجا می رسد که نظام پزشکی کوبا، افراد جامعه را مانند اهداف فیزیکی می بیند که به هر طریقی باید با استانداردهای تعریف شده همسو شوند. وقتی در ساحل هاوانا که مملو از جمعیت نوازنده و رقصنده است با پرستاری برخورد و چنین موضوعی را مطرح می کنم، تنها می گوید: خجالت بکش! با این همه گزارشگران مستقل تاییدنماینده بخشی از نگاه مکانیکی به انسان هایی بوده اند که ابزار داده سازی اند.

بیشتر فراوری در کوبا در دست دولت است، همین طور بیشتر نیروی کار. البته اخیراً 22 درصد نیروی کار جذب بخش خصوصی ضعیف می گردد اما جالب اینجا است که حقوق اینها را هم دولت پرداخت می نماید. شرکت خصوصی دستمزدها را در اختیار دولت می گذارد و دولت پس از کسر مالیات، حقوق کارمند بخش خصوصی را پرداخت می نماید. این هم حقوقی است که در ماه معمولا از 20 دلار فراتر نمی رود. با این همه، نباید فراموش کرد که در سال ها و ماه های گذشته که کوشش برای رونق دادن به کسب و کارهای خرد شدت گرفته، متوسط درآمد ماهانه بر اساس برخی برآوردها تا بالای 35 دلار هم افزایش داشته است.

کوبایی ها از دولت غذای مجانی می گیرند و علاوه بر آن قادرند غذای ارزان بخرند. پولی که برای تلفن، برق و گاز پرداخت می نمایند تنها حدود 2 دلار در ماه است. هزینه تمام داروها را دولت پوشش می دهد و به بنزین مصرفی آنها هم یارانه تعلق می گیرد. تحصیل کاملا رایگان و مالیات خدمات و املاک صفر است. نرخ اجاره مسکن کنترل شده است و دولت برای بیشتر جمعیت، خانه فراهم نموده است. اما همین آسودگی با سختی های محدودیت شدید انتخاب ها، زندگی در خانه های فرسوده و راندن خودروهای چند نسل دیده روبه رو است. در یک سال گذشته که مناسبات با آمریکا از سر گرفته شده، تنوع خودروها در خیابان ها بسیار بسیار بیشتر شده، اما زندگی در دنیای قدیم، تنها برای گردشگرانی جذاب است که چند روزی به این جزیره زیبا می آیند.

شگفتی ارزی؛ دو پول برای یک کشور

یکی از داستان های شگفت انگیز برای گردشگرانی که شمارشان این روزها بسیار بیشتر از قبل شده و به گفته ساکنان هاوانا دیگر در همه جای شهر دیده می شوند، دوپولی بودن کوباست. در حالی که مردم کوبا برای خرید و فروش های روزمره باید از پزوی کوبا استفاده نمایند، خارجی ها باید پزوی تبدیل پذیر کوبا (CUC) تهیه نمایند. پزوی تبدیل پذیر در سال 1994 با نسبت یک به یک به دلار ایالات متحده میخکوب شد اما پزوی ملی، آن پولی که مردم عادی با آن سروکار دارند، نرخ برابری ای حدود 03/ 0 دارد. دولت رائول بنا بود در جریان اصلاحات، سی.یو.سی را از معادلات حذف کند، اما این پول گردشگری که انگار قرار است با نرخ برابری اش اقتدار کوبا را به میهمانان گوشزد کند، هنوز پابرجاست.

کوبایی هایی که درگیر صادرات توتون، شکر، ماهی، دارو، قهوه و میوه هستند ممکن است رنگ سی.یو.سی را ببینند، اما دیگران معمولا با همان پزوی ملی امور می گذرانند و به اینکه چندی است خرید و فروش ملک و خودرو آزاد شده، قانعند. ولی اینجا هم تبصره ای وجود دارد؛ پولی که بناست کوبایی ها رنگ آن را نبینند، میان کوبایی ها به عنوان نوعی پس انداز دست به دست و گاهی برای هم میهنان و گاهی برای خارجی ها دلالی می گردد. تبادل دلار یا هر ارز خارجی دیگری محدودیت حقوقی دارد، اما دسته موسیقی ای که برای من - به پیشنهاد خودشان - یک آهنگ ملی گرایانه کوبایی نواخت، از من 10 دلاری گرفت و 5 دلاری پس داد.

البته در مغازه ها احتیاط بالاست. سیگار برگ، معروف ترین سوغاتی جزیره را به سی.یو.سی خریدم، در حالی که از تنوع آنها حیران بودم. سیگارهایی از 1 سی.یو.سی تا بیشتر از 100 سی.یو.سی موجود بود، ولی وقتی خواستم سیگار برگ مورد علاقه فیدل کاسترو را به من بدهند، گفتند: برند آن موجود است اما آن نوع خاصش تمام شده. قیمت های چنین مغازه هایی که گردشگران در آنها رفت و آمد دارند به طور کامل به سی.یو.سی است، اما مغازه های شهفرایندان، با پزویی قیمت می زنند که قدرتش بسیار کمتر از پول دوم کوبا است.

ناهنجاری کوبایی

تمام انتقادها به کوبای کاسترو، مالی و سیاسی نیست. ناهنجاری های اجتماعی نیز از دستاویزهای مخالفت است. درست است که نرخ مرگ و میر نوزادان پایین است، اما احتمال اینکه آن نوزاد پس از بلوغ گرفتار بحران های اجتماعی گردد، کم نیست. زنان کوبایی، مطابق قانون اساسی حقوق برابر مالی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی با مردان دارند. بر اساس ماده 44 قانون اساسی کوبا، دولت فرصت ها و امکاناتی یکسان با مردان را برای زنان تضمین می نماید تا مشارکت کامل زنان را در توسعه کشور ممکن کند. زنان حتی حدود نیمی از کرسی های مجمع ملی کوبا را در اختیار دارند تا رتبه مشارکت زنان در سیاست در این کشور یکی از بهترین ها در دنیا باشد. با وجود این، آن قوانین و این حضور رسمی، به پاکسازی فضای جامعه از سوءاستفاده از زنان ترجمه نشده است.

ماریا، روزنامه نگار ارشدی که همراه با آنا بود با تأسفی عمیق می گفت: گردشگرانی که به جزیره می آیند، همان قدر که در طلب آفتاب ساحل و سیگار برگ و نوشیدنی های محلی اند، در پی سوءاستفاده جنسی نیز هستند، قربانیان مالی ای که برای خارجی ها ارزان تمام می شوند! فاجعه آن است که بر اساس گزارش های میدانی رسانه ها یا اظهارنظرهای گردشگران در پایگاه های اینترنتی وابسته به سفر و سرگرمی، بخشی از زنان به واسطه پیچ و خم زندگی موقتاً به چنین راه هایی منحرف می شوند.

امید مدنی

اما کوبا زنانی هم دارد که شجاعانه پیگیر ایده آل هایشان بوده اند. زنان سفیدپوش کوبا نماد مبارزه مدنی در این جزیره کمونیستی هستند. آنها که همسران و اعضای خانواده مخالفان زندانی هستند، هر یکشنبه، با لباس های سفیدرنگی که نماد صلح خواهی آنهاست، گرد هم می آیند. آنها که در سال 2003 گروه شان را شکل دادند، در سال 2005 جایزه آزادی اندیشه ساخاروف را بردند و از سال 2010 شاهد تشدید دستگیری ها شدند، اما به کنشگری هایشان ادامه دادند تا دوگانگی سیاست های کوبایی باز هم به چشم بیاید. در حالی که از زمان روی کار آمدن رائول کاسترو، اصلاحاتی مالی و نرمش هایی سیاسی - بدون تردید با تأیید فیدل بزرگ - اجرایی شد، حزب حاکم هنوز بر محدودیت های سیاسی پافشاری دارد تا پیچیدگی روزهای آینده واضح باشد.

در آستانه سفر تاریخی باراک اوباما به کوبا در مارس 2016، زنان سفیدپوش با این تصور که دستشان در زمان حضور خبرنگاران خارجی بازتر است، دست به راهپیمایی زدند، اما دولت 50 تن از آنها را بازداشت کرد تا به همه بفهماند حتی رابطه با بزرگ ترین دشمن سابق هم اوضاع را متفاوت ننموده است. با این حال به نظر می رسد رهبران کوبا در حال پیگیری آرام اصلاحات هستند، اصلاحات برای سالم ماندن انقلاب، آرام برای سالم ماندن انقلاب. اما چه کسی است که نداند چند دهه آزار مخالفان، بخشی از جمعیت کوبا را از ادامه آرام اصلاحات ناخشنود نموده است؟ همان ها که با مرگ رهبر سابق شاد شدند؛ اگر در میامی آمریکا بودند، جشن گرفتند و اگر در خاک کوبا، آرام.

پسر فروشنده ای که به من زیرسیگاری ای با نوشته کوبا فروخت، در واکنش به اشاره من به تصویر بزرگ فیدل کاسترو و این گفته که باید عاشق او باشی فقط خندید؛ لبخندی که آن هم بعد از نگاه به پیرامون بر چهره چندنژادی اش نقش بست. سازمان هایی چون عفو بین الملل و دیده بان حقوق بشر بارها دولت کوبا را به نقض سیستماتیک حقوق بشر و زندانی کردن های دلخواستاره یا دادگاه های ناعادلانه متهم نموده اند، اما سوسیالیست های کوبا معتقد بوده و هستند که رسیدن به ایده آل های سوسیالیسم کامل با تکیه بر ارزش های لیبرالی ممکن نیست. ناگفته نباید بماند که دسته هایی از کوبایی ها هم این گونه می اندیشند. سهل گیری هایی در کوبای انقلابی مشاهده شده، مثلا کوبا که تا سال 1992 رسماً بی خدا بود، از این مقطع اجازه فعالیت هایی محدود را به برخی مذهبی ها داد. با وجود این، سایه سنگین دولت بر نهادهای مذهبی، گروه های وابسته و معتقدان دینی محفوظ مانده است.

اصلاحات کوبایی

اصلاحات سیاسی پررنگ نبودند تا عمده توجه دولت به تغییرات مالی باشد، اصلاحاتی که در فضای کوبایی مهم و تاثیرگذار، اما در مقایسه با استانداردهای دنیا توسعه یافته، لاک پشتی بوده اند. وقتی رائول کاسترو در سال 2008 در کوشش برای بازسازی چهره انقلاب و رهبرانش ریاست جمهوری را در دست گرفت، با اصلاحاتی مانند حذف محدودیت های خرید محصولاتی چون رایانه شروع کرد و نظام پرداخت حقوق را به گونه ای تنظیم کرد که کارکنان سختکوش تر دریافتی بیشتری داشته باشند. در سال 2011، چندی پس از شروع بهار عربی، تغییرات گسترده تری تحت 300 اصلاح مالی مشابه مدل مالی چین معرفی گردید و برای مقامات ارشد محدودیت سال های خدمت تعریف شد. از سال 2012، به میزان 181 شغل از جمله فروشندگی مغازه و رانندگی تاکسی از کنترل دولت خارج و کسب و کارهایی چون رستوران های فست فود تجربه شد. حتی در سال 2013 قانون ایجاد یک منطقه ویژه مالی تصویب شد. با همه این ها اقتصاد کوبا هنوز تقریبا به طور کامل دولتی است.

البته که کوبایی ها از خرید و فروش اقلام پیش تر ممنوعه و آزادتر بودن در کسب و کارشان لذت می برند، اما بدبینی ها به دولت گاهی غلیظ مانده است. در گفت وگویی که هنگام سفر به ونزوئلا با موئیسس نعیم، کارشناس برجسته آمریکای لاتین در مؤسسه کارنگی داشتم، پرسشی نیز درباره کوبا مطرح کردم و چنین پاسخی گرفتم: از زمان انقلاب کاسترو در سال 1959، کوبا هرگز مالی خودکفا نداشته و همواره به یاری های مالی قدرت های خارجی وابسته بوده است. کوبا ابتدا از سوی اتحاد جماهیر شوروی تامین می شد و بعد که آن رژیم سقوط کرد، این جزیره وارد دوره خاصی از سختی نمایان مالی، قحطی و کمبود شد. وقتی چاوز به قدرت رسید و شروع به پشتیبانی از کوبا کرد، آن دوره تمام شد.

یاری ونزوئلا به این جزیره بیشتر از یاریی است که کوبا از شوروی دریافت می کرد، اما با عیان شدن آشوب و ورشکستگی ونزوئلا، دولت کوبا تصمیم به عادی سازی روابط با ایالات متحده گرفت. سیاست خارجی تازه به تنوع محصولات مصرفی انجامیده، اما تغییر واقعی زمانی شروع خواهد شد که سرمایه وارد کوبا گردد. دولت با تغییر قوانین، تشکیل شرکت های جوینت ونچر را ممکن نموده، اما هنوز شرایط ورود سرمایه ایده آل نیست. همین ابهام ها، ذهن کوبایی های داخل و خارج این کشور را گرفتار نموده است. کوبایی ها مانند دیگر کشورهای کارائیب و آمریکای جنوبی، سبک زندگی ای بر پایه شادی دارند، اما غصه های دیرپایی نیز دارند که حل آنها به عوامل مختلفی وابسته است. بخشی از مسائل را ادامه سیاست خارجی کنونی دولت کوبا حل خواهد نمود و بخش دیگر به اتحاد ملی گره خواهد خورد. نشانه های حرکت به سوی اتحاد موجود است، گرچه آهنگش آهسته.

از آن سو، نشانه های کوشش برای بازیابی ارتباط با دنیا هم وجود دارد. کوبایی های طرف صحبت من نیز همگی خواستار ارتباط دنیای با هدف ارتقای سطح زندگی بودند، موافقان حزب با تاکید بر لزوم حفظ ارزش ها و مخالفان با امید بهتر شدن اوضاع. حالا کوبایی ها کوشش می نمایند همه را نه دوست مردم، بلکه دست کم دوست منافع مالی بپندارند. هتل ناسیونال موزه ای از بحران موشکی کوبا داشت، چراکه کاسترو و چه گوارا در جریان این بحران، دفتر خود را به اینجا منتقل کردند. پیرمردی که روزهای کاری موزه را با گگرددن قفل در چوبی موزه - محل استقرار دیده بانان در جریان بحران موشکی - شروع می کرد از وطن من پرسید و وقتی برای درک حس او عامدانه گفتم: ایران، کشور دوست شما، گفت: هرکس به کوبا بیاید، دوست ماست.

karnikan.ir: مجله کارنیکان: وبلاگ خبری و تحلیلی

kashia.ir: کاشیا | مجله گردشگری و مسافرتی