مورد عجیب پخته خواری پژوهشی مسئولان - مهسان بلاگ

شرق در ادامه نوشت: این ماجرا و حاشیه های وزارتخانه متولی سلامت در دوران شیوع ویروسی سمج، بُعد دیگر هم دارد و آن اثرگذاری پژوهش و مقاله در ایران است. در یک سمت وزیر بهداشت مدعی بود که حوزه تحقیقات این وزارتخانه کارکردی مشخص و قابل اعتنا نداشت و در سمت دیگر هم معاون پژوهشی از بی توجهی وزیر به نتایج پژوهش ها و حتی کم اطلاعی او از فرایند پژوهش و تحقیق سخن می گفت.

ماجرای مقاله و پژوهش در ایران البته به همین بحث و جدل خلاصه نمی گردد. این قصه سرِ دراز دارد. نگاهی به پیشینه پژوهشی مدیران ارشد برخی وزارتخانه ها نشان می دهد که تعداد زیادی از این مدیران در دوران پرمشغله کاری خود مقالات فراوانی منتشر نموده یا دست کم نام آن ها به عنوان محقق در برخی مقالات ذکر شده و این در حالی است که صاحب نظرانی معتقدند این شیوه مقاله نویسی و حتی این نظام دانشگاهی که برپایه مقاله بنا شده، ایراد های اساسی دارد.

علاوه بر این در ماه های گذشته برخی چهره های دارای سابقه پژوهشی با انتقاد از فرایند قراردریافت نام مسئولان در مقالات علمی، از عبارت پخته خواری پژوهشی در توصیف این رفتار استفاده کردند و مدعی شدند مسئولانی با یاری دریافت از مسئولیت و امکانات زیرمجموعه خود، عملا پژوهشگران را وادار به استفاده از نام آن ها در مقالات می نمایند.

هر چند روز یک مقاله؟

اواخر همین هفته پیش سعید نمکی وزیر بهداشت، در اصفهان نقدها کم سابقه ای را نسبت به عملکرد معاون پژوهشی خود عنوان نمود که با موضوع این گزارش یعنی مقاله نویسی هم مرتبط است. او دراین باره و در نقد این فرایند پژوهشی گفته بود: 98 درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می گردد که به کار نمی آید. به شدت به فرایند تحقیقات نظام سلامت انتقاد دارم. نامه بنده به دکتر ملک زاده در روز های اول شیوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که 10 آیتم مشخص شده، اما یکی از آن ها تا به امروز جواب نداده است.

کدام وزیر کم خرد با چنین یافته های شکسته ای می تواند بخش سلامت کشور را اداره کند؟ اصلا نباید بر یافته هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می گردد، کار و اعتماد کرد. این تخمین ها تا به امروز درست نبوده و 10 مدل اپیدمیولوژیک به من دادند که هیچ کدام صحیح نبوده و برای هیچ اقدامی مناسب نبود.

نمکی در همین جلسه از موضوع دیگری یعنی سوءاستفاده برخی مدیران از سِمت خود برای قراردریافت نامشان در مقالات علمی هم سخن گفت: متأسفانه برخی استادان برای اینکه نامشان در مقالات چاپ گردد و یا اول قرار بگیرد، بحث می نمایند. بنده یک معلم دانشگاه هستم که سابقه معاون وزیر، رئیس دانشگاه و دیگر سوابق اجرائی را داشته ام، اما فقط در مقالاتی که خودم کار نموده ام نامی از بنده وجود دارد و در مقالات دانشجویان به عنوان استاد راهنما، این اجازه را نمی دهم. معتقدم تحقیقات کاربردی در حوزه سلامت در کشور نداریم و اما تا زمانی که تحقیقات کشور، مقاله محور باشد و ارتقای استادان، مبتنی بر این مقالات گردد، تحقیقات، راه گشای مسائل کشور نخواهد بود و هیچ وزیر بهداشتی نمی تواند برای آینده کشور از این تحقیقات، بهره ای ببرد.

فرد مورد خطاب نمکی در این سخنرانی تندوتیز رضا ملک زاده معاون پژوهشی وقت وزارت بهداشت بود که البته سابقه مدیریت همین وزارتخانه را هم در کارنامه دارد. او همواره به شرایط انتشار مقالات پزشکی و میزان ارجاع به مقالات ایرانی توجه داشت و خود او از جمله افراد فعال در انتشار مقالات بود به گونه ای که برای این موضوع بار ها مورد تقدیر نهاده شد و در موارد مختلفی پیروز به دریافت جوایز متعدد بین المللی هم شد. به عنوان مثال سال گذشته مدال افتخار آژانس بین المللی تحقیقات سرطان به ملک زاده اعطا شد.

پس از استعفای ملک زاده البته آماری از تعداد مقالاتش در دوران معاونتش در وزارت بهداشت هم منتشر شد که نشان می دهد این مدیر ارشد در سال های 2019 و 2020، حدود 170 مقاله آی اس آی منتشر نموده یا نامش در آن ها و در کنار محققان آمده است؛ به طور متوسط هر چهار روز یک مقاله. این فرایند البته تنها به ملک زاده خلاصه نمی گردد و آنالیز تعداد مقالات بسیاری از مدیران ارشد وزارتخانه های علوم و بهداشت هم ما را به چنین نتایجی می رساند و این فرایند با جست و جوی نام دیگر مدیران ارشد هم تا اندازه ای تکرار می گردد.

به عنوان مثال در سال 2015 حدود 70 مقاله علمی به نام حسن قاضی زاده هاشمی وزیر وقت وزارت بهداشت منتشر شده است که تقسیم این عدد بر تعداد روز یک سال، نشان می دهد که وزیر وقت بهداشت در دوران پرمشغله وزارت هر پنج روز یک مقاله نوشته است. تعداد مقالات قاضی زاده هاشمی در دیگر سال های مسئولیت هم شرایط مشابهی دارد. این فرایند و قراردریافت نام مدیران ارشد وزارت بهداشت در تعداد مقالات زیاد، درباره معاون این وزارتخانه در دوره های مختلف هم صادق است. به عنوان مثال لاریجانی در یک سال از دوره معاونت خود، حدود 120 مقاله منتشر نموده است.

حذف مقالات ایرانی

بناشدن سیستم ارتقا و ارزش گذاری علمی بر مبنای مقاله البته در سال های گذشته با نقدها فراوانی روبه رو شده و بسیاری از صاحب نظران این معیار را نه تنها برای فرایند علمی کشور مفید ندانستند بلکه حتی از آسیب های آن هم سخن به میان آمده است. به عنوان مثال تارنمای سال 2016 بیان کرد این مؤسسه بعد از دریافت گزارش های ادعایی درباره سرقت علمی در یک گروه از مقالات و آنالیز مجدد آن ها دریافته است که 58 مقاله نوشته شده توسط 258 محقق ایرانی که بالای 90 درصد آن ها مربوط به دانشگاه های علوم پزشکی زیرمجموعه وزارت بهداشت بوده است، در هفت نشریه علمی به دلایلی، چون دستکاری در فرایند پژوهش و تخصیص نامناسب نویسندگان، وارونه نمایی دستاورد ها و سرقت علمی، توسط ناشر مجله معتبر علمی نیچر به حالت تعلیق در آمده اند.

پیش از این هم مجله معتبر ساینس در مقاله ای با عنوان ایجاد اصول اخلاق علمی در ایران به مسئله سوءاستفاده های علمی نویسندگان ایرانی که در چند سال گذشته افشا شده واکنش نشان داد و نوشت صندلی علمی ایران از نظر فراوری مقاله در رتبه 22 دنیا واقع شده است، ولی از نظر تعداد مقالاتی که به دلیل سرقت ادبی در ژورنال ها از درجه اعتبار ساقط می گردد پس از چین رتبه دوم را داراست. اگرچه از نظر ارجاعات علمی رتبه 161 در دنیا را از آنِ خود دارد. همین فرایند حتی باعث شده که صد ها مؤسسه مجاز یا غیرمجاز اقدام به فراوری انبوه و فروش مقاله نمایند. همین دیروز و با یک جست و جوی ساده در اینترنت، چند نفر از مدیران این مؤسسات از شرایط چاپ مقاله گفتند.

به طور خلاصه این مؤسسات در حال حاضر برای نگارش مقاله دست کم سه میلیون تومان و در بالاترین عدد هم حدود 10 میلیون از متقاضیان دریافت می نمایند. علاوه بر این پیگیری ما نشان می دهد که این مؤسسات برای چاپ مقاله هم دست کم 600 دلار دستمزد دریافت می نمایند. شش مورد از این دفاتر چاپ و فروش مقالات می گویند که در دست کم 60 روز و در بیشترین حالت شش ماه در هر رشته ای پس از دریافت هزینه، مقاله به اسم فرد متقاضی منتشر می نمایند.

جریمه های پخته خواری

ماجرای تقلب علمی در سال های گذشته بار ها به اخبار و سخنان مدیران وزارتخانه های مختلف در ایران هم رسیده و حتی مجلس قانونی در این زمینه هم تصویب نموده، اما به نظر می آید بخش زیادی از مشکل همچنان پابرجاست. اوایل مهر همین سال جاری معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم هم بار دیگر به این موضوع واکنش نشان داد و گفت: خبر هایی در حوزه تخلفات مقالات پژوهشی از مجامع بین المللی منتشر می گردد و نظام علمی ما را زیر سؤال می برند. باید با هر نوع تخلف، کژی و انحراف در نظام علمی، برخورد صریح، شفاف و قاطع داشته باشیم.

غلامحسین رحیمی دراین باره با به کاربردن عبارت پخته خواری پژوهشی گفته بود: پخته خواری یعنی دیگران کار نمایند و اسم یک شخص در آن بیاید. مثلا اسم رئیس یک پژوهشکده و مؤسسه بدون هیچ نقشی در پژوهش و فقط به خاطر سمت او، در مقالات درج می گردد. افرادی در مسئولیت های اجرائی وجود داشتند که سالانه 20 تا 30 مقاله چاپ نموده اند. قطعا یک جای کار ایراد دارد. البته ممکن است افراد فاضلی باشند، ولی هرچقدر فضل داشته باشند امکان ندارد بتوانند چنین کاری انجام دهند. البته ممکن است در یک سال هفت یا هشت مقاله منتشر گردد و سال بعد سه مقاله؛ این فرایند طبیعی است.

او درباره راه های مقابله هم گفته بود: ما باید با هر نوع تخلف، کژی و انحراف در نظام علمی، برخورد صریح، شفاف و قاطع داشته باشیم. در کم کاری ها و کژی حوزه علم نباید هیچ گونه انعطافی وجود داشته باشد تا این نظام علمی سالم بماند. قانون در این مورد وجود دارد و ما در حال آنالیز سازوکار ها هستیم. خارج از سازوکار قانونی، دانشگاه ها همواره این امکان را داشتند که در هیئت انتظامی هیئت علمی تخلفات را آنالیز و با آن ها برخورد نمایند. تا به امروز گزارش های متعددی در این خصوص از دانشگاه ها داشتیم، ولی متأسفانه در حد وقوع تخلف نبوده است.

علاوه بر این پیش از این هم مؤید علویان، رئیس مرکز تحقیقات بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) انتقاد های جدی به معاون تحقیقات وزارت بهداشت عنوان نمود و دراین باره به ایسنا گفت: متولیان پژوهش در کشور به مسائل اخلاقی در پژوهش توجه نمی نمایند.

برنامه هایی که در این سال ها در حوزه پژوهش کشور اجرائی شده، بار منفی داشته است. در سال های گذشته بیشترین تعداد مقالات برگشتی از مجلات خارجی را داشته ایم؛ یعنی مقاله ای در نشریه ای منتشر می گردد و بعد نشریه اعلام می نماید که این مقاله قلابی است و مقاله retract می گردد. ایران بعد از چین بیشترین تعداد مقاله retract را دارد و این خیلی بد است.

او در این مصاحبه به موضوع مدیرانی با دغدغه قراردریافت نام خود در مقالات هم اشاره نمود و گفت: متولیان وزارت بهداشت و معاونان آن ها دارند کار اجرائی انجام می دهند یا هر هفته چند مقاله می نویسند؟ اگر دنبال مقاله نوشتن هستند که خب بفرایند مقاله بنویسند و کار اجرائی را به دست افرادی که می توانند، بسپارند. تخصیص بودجه های پژوهشی وزارت بهداشت شفاف نیست. مسئولان اعلام نمایند در شش سال گذشته به چه کسی طرح داده اند و بودجه طرح ها چقدر بوده است؟ در سامانه نیماد بودجه های طرح های شش سال گذشته مشخص نیست. حق داریم که بفهمیم بودجه های پژوهشی شش سال گذشته در چه طرح های پژوهشی و توسط کدام محققان هزینه شده است.