امنیت غذایی چه شاخص هایی دارد؟ - مهسان بلاگ

در این میان دسترسی ناکافی به غذا، ناامنی غذایی را به دنبال دارد. ناامنی غذایی بیماری های متفاوتی را به همراه خواهد داشت. چرخه ارتباطی بین ناامنی غذایی و بیماری مزمن زمانی آغاز می گردد که یک فرد یا خانواده نتوانند غذای کافی و مواد مغذی موردنیاز را تأمین نمایند. ترکیبی از استرس و تغذیه نامناسب می تواند مدیریت بیماری را با چالش بیشتری روبرو کند. زمان و پول موردنیاز برای پاسخگویی به بحران های بهداشتی که در حال افزایش است، بودجه خانوار را کاهش داده و پول کمتری برای تغذیه و مراقبت های پزشکی برای خانوارها باقی می ماند. این امر باعث می گردد که چرخه ناامنی غذایی و بیماری ادامه یابد. سلامت مبنای بهره وری شغلی، ظرفیت یادگیری در مدرسه و توانایی در رشد جسمی، روانی و هوشی است. به عبارتی مالی، سلامت یک وجه اساسی سرمایه انسانی است. سلامتی را می توان جزو مهمی از سرمایه انسانی محسوب کرد و به طورمعمول انتظار می رود افراد سالمی که با مقادیر مشخصی از عوامل فراوری مشغول به کار هستند، در واحد زمان بهره وری بیشتری نسبت به نیروی کار بیمار داشته باشند. افراد سالم معمولاً باانگیزه بیشتر برای کسب درآمد، سخت کوش تر و کاراتر هستند. از همین روست که کشورهای دنیا تغذیه سالم و کافی را از کودکی موردتوجه قرار داده اند.

حفظ سلامت تغذیه ای و تأمین امنیت غذایی در سطح خانوار تابع چهار عامل است: درآمد و قیمت ها به عنوان مهم ترین عوامل مؤثر در انتخاب و خرید مواد غذایی؛ دسترسی به مواد غذایی در بازار و محل زندگی؛ آگاهی و دانش خانواده در خصوص غذا و تغذیه ازنظر خرید، نگهداری، پخت غذا و توزیع آن در خانوار؛ دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی برای پیشگیری و درمان به موقع بیماری ها و سلامت افراد برای بهره گیری مطلوب بیولوژیک سلولی از مواد مغذی مصرفی.

گزارش امنیت غذایی و تغذیه دنیا که توسط فائو در سال 2018 منتشرشده است حاکی از آن است که گرسنگی در سال های اخیر پس از یک دوره طولانی فرایند کاهشی، در سال 2017 فرایند رو به رشد داشته است و برآورد شده که حدود 821 میلیون نفر گرسنه در دنیا وجود دارد. یعنی تقریباً از هر 9 نفر یک نفر ازنظر تغذیه با مشکل روبه رو است. به طوری که سوءتغذیه و ناامنی غذایی شدید در بخش زیادی از قاره آفریقا و آمریکای جنوبی و در قاره آسیا مشاهده می گردد. در این گزارش اشاره شده سه عامل مناقشات منطقه ای، اقلیم و کاهش رشد مالی بر امنیت غذایی و تغذیه تأثیرگذار بوده است. در این میان اقلیم و تغییرات آن به عنوان عامل مهمی در امنیت غذایی دنیا مدنظر قرارگرفته است. تکرار و شدت حوادث شدید جوی و خشک سالی ها، افزایش سطح آب دریاها و افزایش بی نظمی های الگوهای فصلی بارش، تأثیرات آنی بر فراوری غذا، زیرساخت های توزیع غذا، وقوع شرایط های اضطراری غذا و فرصت های معیشتی و نیز سلامت انسان ها، در مناطق شهری و روستایی خواهد داشت.

در تحقیقی که سال 2016 اجرا شده پیش بینی نموده اند که با تغییر در الگوی بارش، احتمال کاهش غذای دنیای به میزان 10 درصد در سال 2030 و بیشتر از 20 درصد در سال 2050 وجود دارد. از طرف دیگر پیش بینی می گردد به دلیل تغییر در الگوی بارش، قیمت غذا در دنیا بین 3 تا 84 درصد در سال 2050 افزایش یابد. فائو پیش بینی می کند عملکرد محصولات کشاورزی 10 تا 25 درصد در سال 2050 به دلیل تغییرات اقلیم کاهش یابد. این در حالی است که با توجه به افزایش جمعیت دنیا، باید 60 درصد افزایش در غذا به وجود آید. مطالعات نشان می دهد که تغییر اقلیم و آب وهوا به وسیله تأثیرگذاری بر فراوری و عرضه می تواند منجر به افزایش قیمت غذا و محصولات کشاورزی گردد که خود می تواند بحران گرسنگی در دنیا را شدت و عمق بخشد. به طوری که پیش بینی می گردد به دلیل افزایش حرارت و تغییر در الگوی بارش، قیمت غذا در دنیا بین 3 تا 84 درصد در سال 2050 میلادی افزایش یابد. به عبارت دیگر تغییرات اقلیم خطر و تهدیدی برای امنیت غذایی دنیا بوده و باعث می گردد که تعداد افرادی که دچار سوءتغذیه هستند، افزایش یابد.

در کنار امنیت غذایی توجه به این نکته که کاهش فراوری بخش کشاورزی به دلایل مختلف و ازجمله تغییرات آب و هوایی، آفت ها و بیماری های گوناگون معیشت و رفاه بهره برداران و فراورینمایندگان بخش کشاورزی و کسب وکارهای مرتبط به آن و خانواده آنان را در معرض خطر قرار می دهد. در این میان کشاورزان کوچک مقیاس و خرده پا، جنگل نشینان، گله داران و ماهیگیران بیشتر تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار دارند. براساس گزارش فائو تحت عنوان زندگی مالی کشاورزان خرده پا، حدود دوسوم از سه میلیارد نفر جمعیت روستایی کشورهای درحال توسعه در 475 میلیون مزارع خانوادگی کوچک فعالیت می نمایند که قطعات زمین آنها کمتر از دو هکتار است. در چین نزدیک به 98 درصد از کشاورزان در مزارع کوچک تر از دو هکتار کشت می نمایند و این کشور به تنهایی تقریباً نیمی از مزارع کوچک در دنیا را به خود اختصاص داده است. در هند حدود 80 درصد از کشاورزان کوچک مقیاس هستند. در اتیوپی و مصر، مزرعه کوچک تر از دو هکتار نزدیک به 90 درصد از کل مزارع را تشکیل می دهند. در مکزیک، 50 درصد از کشاورزان کوچک هستند. برآورد شده که کشاورزان کوچک یا خرده پا حدود 50 درصد از غذای دنیای را فراوری می نمایند. علاوه بر دسترسی به بذرهای اصلاح شده و تکنولوژی و فناوری، مزارع کوچک به تغییرات آب و هوایی (همانند انطباق الگوی کشت با بارش و درجه حرارت) و خشک سالی بسیار حساس بوده و فراوری آنها تحت تأثیر این عوامل قرار می گیرد. به عبارتی فراورینماینده کوچک یا خرده پا در برابر انواع خطرات قرار می گیرد که فراوری و درآمد آنان را دچار نوسان می کند. این در حالی است که براساس مطالعه فائو با عنوان خصوصیات مالی کشاورزان خرده پا که در سال 2015 منتشرشده آمده در بسیاری از کشورها بیش از 40 درصد کشاورزان خرده پا فقیر هستند. به عبارتی کشاورزان کوچک یا خرده پا هم فراورینماینده اصلی مواد غذایی برای جمعیت دنیا بوده و هم در فقر زندگی نموده و دسترسی آنان به نهاده ها و تکنولوژی و اعتبارات برای افزایش بهره وری فراوری کم است. کاهش قیمت دنیای مواد غذایی به منظور تأمین غذای جمعیت دنیا که توانایی خرید مواد غذایی ندارند، منوط به افزایش فراوری است که این افزایش در مزارع کوچک با افزایش بهره وری و عملکرد حاصل می گردد. روینمودهای متفاوتی در دنیا برای افزایش عملکرد و کارایی مزارع کوچک به منظور تأمین امنیت غذایی و معیشت بهره برداران کشاورزی با توجه به معیارهای اقتصاد سبز در نظر گرفته شده که می تواند برای کشور ما در سیاست گذاری های بخش کشاورزی کاربرد داشته باشد. یکی از این راهکارها، توجه به تنوع زیستی در بخش کشاورزی است.

بر اساس تعریف سازمان خواروبار دنیای (FAO)، تنوع زیستی کشاورزی ((Agrobiodiversity به تنوع و قابلیت تنوع پذیری جانوران، گیاهان و میکروارگانیسم هایی که به طور مستقیم و غیرمستقیم برای کشاورزی و فراوری غذا مهم هستند، اطلاق می گردد ازجمله محصولات زراعی، دام، جنگلداری و ماهیگیری و اثر متقابل بین محیط، منابع ژنتیکی، سیستم های مدیریتی و عملیات اجرا شده توسط انسان را شامل شده و شامل سه سطح تنوع ژنتیکی، گونه ای و بوم نظامی است. تنوع زیستی یا تنوع حیات به مفهوم تنوع ژنتیکی، گونه ای و اکوسیستمی است که در حقیقت کل تنوع های موجود در شبکه های حیاتی دنیا را در برمی گیرد. تنوع زیستی کشاورزی دربرگیرنده تمامی گیاهان زراعی، حیوانات اهلی و خویشاوندان وحشی آنها و تمامی گونه های حشرات گرده افشان، همزیست و آفت ها، انگل ها، شکارچیان و گونه های رقیب هست. به عنوان مثال، گونه های مختلف محصولات و نژاد دام ها مصداق تنوع زیستی هستند.

با توجه به اهمیت موضوع، سازمان ملل متحد ابتدا، 29 دسامبر 1993 (تاریخ تشکیل کنوانسیون تنوع زیستی) را به عنوان روز بین المللی تنوع زیستی معین کرد اما در دسامبر 2000 مجمع عمومی این سازمان، باهدف افزایش سطح درک و آگاهی از مسائل مربوط به تنوع زیستی، 22 میرا، تحت عنوان روز بین المللی تنوع زیستی (IDB) نام گذاری کرد.

تنوع زیستی کشاورزی در حال حاضر در حد بحرانی است. در حال حاضر فقط کمتر از 70 گونه گیاه در بیش از 1300 میلیون هکتار در دنیا کشت می گردد و فقط گونه های کمی از انواع گیاهان مورد پرورش هستند. سازمان خواروبار دنیای ملل متحده تخمین زده که 75% تنوع ژنتیکی محصولات کشاورزی در خیلی از گیاهان بومی از مناطق اصلی خود از بین رفته اند. به عنوان مثال در سال 1903 برای گوجه فرنگی در حدود 408 رقم وجود داشته که 80 سال بعد یعنی در سال 1983 به 79 رقم رسیده و تنوع زیستی کاهش یافته است. در طول زمان تنوع ارقام محصولات کشاورزی کاهش یافته است. تنوع زیستی یک عامل اساسی و موردنیاز برای جمعیت ها در جهت تکامل و مقابله با تغییرات محیطی و مهم ترین عامل جلوگیری از انقراض موجودات زنده و حفاظت از تنوع زیستی محسوب می گردد و کاهش آن اغلب سبب کاهش قدرت فراوریمثل و ماندگاری است. آنچه مهم و قابل تأمل است اینکه تنوع موجود در بخش کشاورزی (به عنوان نمونه انواع نژاد دام، ارقام مختلف یک محصول و ...) موضوعی منحصربه فرد و بسیار ارزشمند هست و به هیچ وجه قابل جایگزین شدن نیست زیرا اگرچه بیوتکنولوژی جدید می تواند در اصلاح ارقام و نژادها یاری نماید اما قادر به ایجاد تنوع ازدست رفته نیست. بنابراین حفاظت، شناسایی و استفاده پایدار از تنوع ژنتیکی امری حیاتی و لازم است.

تجربه و تحقیق های اجرا شده نشان داده است که تنوع زیستی در بخش کشاورزی می تواند در موضوعات ذیل نقش آفرینی نماید:

* افزایش بهره وری، امنیت غذایی و بازده مالی

*کاهش فشار و تنش کشاورزی در مناطق شنماینده، جنگل ها و گونه های در معرض خطر

* سیستم های کشاورزی را پایدار، قوی و پایدار می سازد

* یاری به کنترل آفت و بیماری ها

* حفظ خاک و افزایش باروری و سلامت خاک طبیعی

* یاری به تقویت و تشدید پایداری

* متنوع سازی فراوریات و فرصت های درآمدزایی

* کاهش خطرها و یا توزیع خطرها به افراد و مردم

* به حداکثر رساندن استفاده مؤثر از منابع و محیط زیست

* کاهش وابستگی به نهاده های های خارجی

* بهبود تغذیه انسانی و فراهم سازی منابع دارویی و ویتامین ها

* حفظ ساختار اکوسیستم و ثبات تنوع گونه ها

همان طور که ملاحظه می گردد تنوع زیستی به وسیله کنترل آفات و بیماری ها، حفاظت از خاک و افزایش باروری آن و پایداری سیستم فراوری کشاورزی به افزایش فراوری، بهره وری و درآمد فراورینمایندگان یاری می کند. توجه به تنوع زیستی به منظور تأمین امنیت غذایی مردم جامعه و پایداری سیستم فراوری و معیشت بهره برداران بخش کشاورزی نیازمند برنامه ریزی و تدوین راهبرد است. قبل از آن به نظر ضروری می رسد توجه پژوهشگران، برنامه ریزان و سیاست گذاران به اهمیت این موضوع بیش از گذشته معطوف شده و رویکرد تنوع زیستی نیز به عنوان یک رویکرد توسعه محور پایدار، حاکم بر برنامه توسعه پایدار بخش کشاورزی گردد. امنیت پایدار در بخش های فراوریات بخش کشاورزی نیازمند حفظ تنوع ژنی و احیای ژن های گونه های بومی و محلی است. کشاورزی و تنوع زیستی اغلب به عنوان نگرانی جداگانه موردتوجه قرارگرفته اند. اگرچه تنوع زیستی بر اساس بسیاری از کشاورزی مدرن است. توجه به این نکته که به منظور تغذیه جمعیت رو به رشد، شناسایی روش های نوآورانه و قابل قبول یکپارچه برای حفاظت از تنوع زیستی و فراوری مواد غذایی است. حفظ تنوع در سیستم های کشاورزی یک رویکرد جدید نیست، به طوری که توسط بسیاری از کشاورزان خرده مالک در دنیا، در بسیاری از کشورها مورداستفاده قرار می گیرد که هم امنیت غذایی مردم و هم معیشت پایدار بهره برداران را به همراه داشته و هم در مقابل خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی و یا شوک های دیگر طبیعی مقاومت بیشتری دارند.