جلال الدین همایی ؛ شاعر معاصری که خدماتش ماندگار شد - مهسان بلاگ

به گزارش خبرنگاران و به نقل از ایرنا ، چه بسیار ادیبان و شاعران که وقایع و حوادث گذشته را با نوعی تجزیه و تحلیل در قالب زبان شعر و داستان ثبت و ضبط نموده اند و به خاطر هنری که در ثبت وقایع بکار برده اند، اثر خود را جاودانه نموده اند. یکی از این افراد که آثار درخشان و بی بدیلی از خود به یادگار نهاده، جلال الدین همایی است، وی با بلاغت و شیوایی هنری و ادبی خود پیروز شد، برای نخستین بار تاریخ ادبیات ایران را به نگارش دربیاورد و مطالب تاریخی را در شعر خود بازتاب دهد.

جلال الدین همایی از شاعران دوران معاصر ایران بود که در شعر سنا به معنای روشنایی خورشید تخلص داشت، وی در مورد انتخاب این تخلص گفته است: رسم پیشینگان بر این بود که تخلّص شاعر مبتدی را استادان پیش قدم معیّن می کردند، من از حدود چهارده سالگی که به مقتضای طبع موزون سخنی می بافتم، به منتخب حدیقه سنایی که هزار و یک بیت است، علاقه شدید داشتم و آن را از بر نموده بودم. عمّ عظیموارم میرزا محمّد سها که پیشوای شعرای اصفهان بود و در این فن سمت استادی بر من داشت، فرمود که به تناسب سنایی تخلّص سنا اختیار کنم. من نیز به احترام گفته او این تخلّص را تا امروز تغییر نداده ام. فقط گاهی با کلمه همایی تخلص نموده ام

چو شد روان عمادی به من گذاشت شرف چو رفت جان سنایی به من بماند سنا

همایی علاوه بر شاعری، تاریخ نگار هم بود و بیش از 15 کتاب درسی در زمینه ادبیات تاریخ، عرفان و دستور زبان نوشت. وی حتی با علم نجوم و اسطرلاب هم آشنا بود. در ادامه به مهم ترین خدمات و آثاری گرانسنگ وی می پردازیم:

خدمات علمی و فرهنگی

استاد همایی پس از سال ها فعالیت های فرهنگی توانست ده ها اثر گرانقدر شامل تالیف، تصحیح و تحقیق از خود برجای بگذارد. این آثار هر کدام به عنوان نمونه های ماندگار در عرصه فرهنگ و ادب اسلام و ایران مطرح هستند. یکی از بااهمیت ترین آثار این نویسنده فرزانه، تالیف کتاب تاریخ ادبیات ایران است، این کتاب تاریخ ادبیات ایران را از زمان های قدیم تا عصر مولف در پنج جلد بازگو می نماید. جلد نخست این کتاب از ازمنه قدیم تا انقراض ساسانیان، جلد دوم از انقراض ساسانیان تا حمله مغول؛ جلد سوم از حمله مغول تا انقراض صفویه؛ جلد چهارم از انقراض صفویه تا دوران مشروطیت ایران و جلد پایانی این کتاب هم بعد از پیروزی مشروطه تا زمان مولف را شامل می گردد.

همایی نخستین فردی است که تاریخ ادبیاتی برای ایران تدوین می نماید. عبدالله نصری، استاد فلسفه دانشگاه علامه در گفت و گویی اظهار کرد: همایی با سبک و سیاقی خاص تاریخ ادبیات را تدوین می نماید که بی سابقه و متفاوت است. پیش از او ما تذکره داشتیم و حالا او در نظر داشت، تاریخ ادبیات ایران را در پنج دوره تدوین کند. نکته جالب این است که او با آن پشتوانه مطالعاتی در فلسفه و منطق در ابتدا موضوع و فایده علم مورد نظر خودش را توضیح می دهد و با تقسیم بندی هایی وارد انواع تاریخ می گردد و از تاریخ اجتماعی، سیاسی و ادبی نام می برد و تاریخ ادبی را توضیح حال ملتی از حیث آداب و علوم و علت پیدایش و تنزل و ترقی علمی و فکری آنها به طور عموم تعریف می نماید. او این را شامل موضوعاتی چون خط و زبان و علوم و آداب و توضیح احوال نویسندگان، علما، حکما، ریاضی دانان و اطبا می داند؛ یعنی نگاهی بسیار گسترده به تاریخ ادبیات دارد و آن را منحصر به شاعران و نویسندگان نمی داند. همایی در این اثر محیط، نژاد، احتیاج، زمان و استعداد را عوامل مؤثر در ادبیات عنوان می نماید که این خود گواهی دیگر بر وسعت نظر و نگاه متفاوت او به تاریخ ادبیات است.

آنالیز احوال شاعران عظیم

یکی دیگر از خدمات این نویسنده نامدار توضیح حال و آنالیز آثار، عقاید، افکار ادبی و تمام ابعاد زندگی شاعران عظیمی مانند امام محمد غزالی و مولوی است. وی در 2اثر جداگانه به نام غزالی نامه و مولوی نامه به این مهم پرداخته و آثاری بی بدیل در این زمینه خلق نموده است که مورد استقبال اهل علم نهاده شد. همایی در شروع کتاب مولوی نامه در مورد اهمیت کتاب خود می نویسد: همه چیز درباره مولوی گفته اند، اما نگفته اند که مولوی خود چه می گوید. غرض و مقصد اصلی من از این عنوان بیان عقاید و افکار مولوی بود، چونان که از گفته های خود او به ویژه مثنوی شریف که روشنگر همه احوال و جوهر صافی خالص و لُبِ لَبابِ جمیع افکار و عقاید اوست، مستفاد می گردد.

علاوه بر آنالیز زندگی و احوال مولوی و محمد غزالی، استاد همایی اثری به نام خیامی نامه تالیف کرد که در آن به تجزیه و تحلیل آثار علمی، ادبی و ریاضی حکیم عمر خیام می پردازد. این کتاب توسط انتشارات سخن منتشر شده است. مختاری نامه یا مقدمه دیوان عثمان مختاری از دیگر آثار جلال الدین همایی به شمار می رود که توسط انتشارات علمی و فرهنگی چاپ شد. نویسنده دراین اثر به ترجمه حال و سرگذشت زندگانی مختاری می پردازد. عثمان مختاری یکی از شعرای عظیم دربار غزنوی بود. اجزای اصلی و عمده دیوان حکیم مختاری غزنویات (مدایح سلاطین غزنوی)، کرمانیات و سمرقندیات (مربوط به مسافرت های شاعر به نواحی کرمان و سمرقند) هستند.

فنون بلاغت و صناعات ادبی

فنون بلاغت و صناعات ادبی از دیگر آثار به یادگار مانده از جلال الدین همایی است که در آن به فنون ادبیِ بدیع (آرایه های ادبی)، معانی و بیان می پردازد، همچنین این کتاب در تعریف و شروط فصاحت و بلاغت، آداب سخندانی و سخنوری و فن صنایع بدیع لفظی است. از ویژگی های برجسته این کتاب این است که چنان ساده و قابل فهم و خالی از حشو و زواید نوشته شده است که علاوه بر تالیف برای دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی برای دانشجویان رشته های دیگر و همچنین دیگر طبقات و اصناف قابل استفاده است. بنابراین اهمیت این اثر در این است که با این که سال های بسیار از تألیف آن گذشته اما همچنان مرجع معتبری برای اهل فن به شمار می رود. این اثر توسط نشر هما منتشر شده است.

سیدجلال الدین آشتیانی مقام همایی را در علوم ادبی کمال ثانی او دانسته و بر مقام و دانش او در منطق و ریاضیات و علوم نقدی تاکید نموده است.

تصحیح آثاری سودمند و خواندنی

وی در تصحیح متن های کهن و ارزشمند زبان و ادبیات فارسی چنان خدمتی کرد که یکی از عظیمان این وادی شد. یکی از ویژگی های مهم تصحیح های وی این است که تنها به تصحیح صرف نمی پرداخت، بلکه وی با مقدمه های مفصل و تعلیقات پرباری که در پیش و پسِ متن اصلی فراهم می آورد، آثاری سودمند و خواندنی به دست مخاطب می داد و سبب می شد تا خواننده به دریافت و درکِ صحیح متنِ مورد نظر راهنمایی گردد. برای نمونه وی تصحیح و تنقیح التّفهیم ابوریحان بیرونی را به بهترین شکل و به مدت پنج سال منتشر کرد.

علاّمه قزوینی در مورد تصحیح این اثر ارزشمند به همایی می نویسد: وقتی التّفهیم شما به دستم رسید، مطالعه اش کردم، سجده شکر به جای آوردم که هنوز ایران از دانایان کارآمد تهی نمانده است. علی اشرف صادقی زبان شناس ایرانی، استاد بازنشستهٔ دانشگاه تهران بر این باور است که همایی این کتاب را بسیار مضبوط و عالمانه تصحیح نموده است. پیداست که ریاضیات قدیم و مسایلی که در کتاب ها مطرح شده، به خوبی می دانسته و از عهده آن برآمده است. به هرحال، تصحیح ایشان از التفهیم دیگر رودست نداشته و هیچ شخص دیگر نتوانسته دنبال تصحیح مجدد التفهیم برود. از دیگر تصحیح های وی می توان به نصیحة الملوک امام محمد غزالی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی، مثنوی ولدنامه و...اشاره نمود.

دیوان اشعار

جلال الدین همایی علاوه بر آن که از برجسته ترین محققان زبان و ادبیات فارسی، عرفان، تاریخ و فرهنگِ ایران بود و در تدریس شاخه های گوناگون ادب فارسی نیز از عظیم ترین استادان و معلمان به شمار می رفت در سرودن انواع شعر نیز چیره دست بود. شعر او در مایه شعر سنّتی و زبان او ساده و روشن است؛ مشهورترین اثر به جای مانده از این استاد فرزانه دیوان اشعار وی است که همایی خود علاقه و وابستگی خاصی به آن داشت. یکی از مهم ترین ویژگی های اشعار وی جدا از اهمیت ادبی و اخلاقی این اثر، محتوا و نکات بسیار ارزشمند تاریخی است. این مجموعه شامل قصیده، غزل، قطعات، مثنویات و رباعیات است اما غزلیات وی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. محتوی و مضامین غزلیات وی عرفانی، سوزوگدازهای عاشقانه و موضوعات اجتماعی و همچنین قصاید همایی دربردارنده مضامین حکمی، عرفانی و اجتماعی است. از دیگر موضوع هایی که این ادیب در شعرهای خود به آن می پردازد، می توان به پندنامه های اخلاقی، مدح و ستایش اهل بیت(ع)، اندیشه های فلسفی و عرفانی، تجلیل از عظیمان علم و ادب، شکوه و شکایت از اوضاع نابسامان روزگار اشاره نمود.

جلال الدین همایی همچنین مقالات تحقیقی و انتقادی متعددی از خود بر جای گذاشت، مقاله های وی در مجلات و روزنامه های ارمغان، اطلاعات، ایران شناسی، تعلیم و تربیت، تماشا، جاویدان خرد، جوانان رستاخیز، رادیو ایران، سالنامه آریان، سالنامه شرق، سخن، مرزهای دانش، معارف اسلامی، مهر، وحید و یغما چاپ می شد.