کتابی که دستاورد سفری شتابزده به ایران در زمان قحطی عظیم بود - مهسان بلاگ

این کتاب پس از یادداشت دبیر مجموعه به مقدمه مترجم، مقدمه دکتر ویلم فلور بر ترجمه فارسی این اثر و مقدمه مؤلف پرداخته و در شانزده فصل سامان یافته است. از لندن به جزیره مالت، از مالت به سوئز، از سوئز تا سیلان، از گال به کلمبو، کندی، مَدرَس و بمبئی، از مدرس به بمبئی تا بندرعباس، از بندرعباس به بوشهر، بوشهر، از بوشهر به برازجان، از برازجان به شیراز، شیراز، از شیراز به اصفهان، از شیراز به اصفهان (ادامه)، از اصفهان تا رشت، از رشت تا انزلی، از انزلی به آستاراخان و نیژنی نووگورود و خانه بخش های کتاب را تشکیل می دهد.

جرقه قحطی در جنگ دنیای اول زده شد. سوم اوت 1914 میلادی جنگ دنیای اول شروع شد، احمدشاه قاجار تازه به 18 سالگی رسیده و تاجگذاری کرده بود و قدرت و اختیاری نداشت، بنابراین اوضاع داخلی کشور سامان نداشت اما ایران با روسیه تزاری، عثمانی (متحد آلمان) و هند (مستعمره انگلیس) همسایه بود و این همسایگان ایران را محل تاخت و تاز نیروهای خود قرار دادند، احمدشاه پس از گذشت سه ماه از شروع جنگ فرمان خود را مبنی بر اعلان بی طرفی در جنگ خطاب به مستوفی الممالک رییس الوزرا صادر کرد؛ فرمانی که در آن آمده بود:

نظر به اینکه در این اوقات متأسفانه بین دول اروپا نایره جنگ مشتعل است و ممکن است این محاربه به حدود مملکت ما نزدیک گردد و نظر به اینکه روابط ودادیه ما بحمدالله با دول متخاصمه برقرار است برای اینکه عموم اهالی از نیات مقدسه ما در حفظ و صیانت این روابط حسنه نسبت به دول متحاربه آگاه باشند، امر و مقرر می فرماییم که جناب مستطاب اجل اشرف افخم اکرم مهین دستور معظم مستوفی الممالک، رییس الوزرا و وزیر داخله فرمان ملوکانه را به فرمانفرمایان و حکام و مأموران دولت ابلاغ دارند که دولت ما در این موقع مسلک بی طرفی را اتخاذ و روابط محبت آمیز خود را با دول متخاصمه کماکان حفظ و صیانت می کند و به این لحاظ مأموران دولت را باید متوجه نمایند که نباید وجهاً من الوجوه براً و بحراً یاری به همراهی یا ضدیت هر یک از دول متخاصمه کرده یا اسلحه و ادوات حربیه برای یکی از طرفین تدارک یا حمل نمایند و باید از طرفداری با هر کدام از دول متحاربه پرهیز و احتراز کرده، مسلک بی طرفی دولت متبوعه خود را کاملاً رعایت نمایند و در تکمیل حفظ بی طرفی و صیانت روابط حسنه باز آنچه هیات دولت ما مصلحت داند و به عرض برسد در اجرای مقررات آن امر ملوکانه شرف صدور خواهد یافت.

سفرنامه های گردشگران خارجی به ایران هنوز هم یکی از بهترین منابع مهم تاریخ معاصر ایران هستند؛ بعضی از این سفرنامه ها متناسب با نوع نگاه یا دانش شخص گردشگر، دربرگیرنده جزئیات و دقایق فراوانی هستند و بعضی نیز همانند این کتاب حاصل یک سفر شتاب زده در امتداد یک جهت عمده و شناخته شده از جنوب به شمال ایران؛ اما آنچه این گزارش را اهمیت می بخشد، تقارن آن با دوره ای است که ایران را قحطی عظیم و سراسری ای فرا گرفته بود و در نتیجه افزوده شدن داده هایی چند در این زمینه بر دانسته های موجود.

برای بیشتر ایرانیان، گرسنگی یا بدتر از آن، قحطی موضوعی است که معمولاً در جاهای دیگر دنیا رخ می کند. آنان حتی خبر ندارند که زمانی نه چندان دور، ایران هم به گرسنگی و قحطی مبتلا شده است. بعد از سال 1325 شمسی که قحط اندکی وجود داشته، ایرانیان گرسنگی گسترده دیگری را تجربه نکرده اند. ایرانیان زنده کمی سال های 1321 تا 1325 و قحطی های آن موقع را به خاطر دارند؛ هنگامی که نان کمیاب، گران و بی کیفیت شده بود.

پیش از سال 1325 قحط و گرسنگی در ایران دوره ای بوده است. این اتفاق ها به طور معمول استانی و نه ملی و آن هم به علت نباریدن باران یا هجوم ملخ ها می افتاده است. البته بعضی از قحطی ها در تمام کشور اتفاق می افتاده که شاید بدترین آنها در سال های اخیر، مربوط به قحطی عظیم بین سال های 1287 تا 1288 قمری باشد. هزاران نفر نه تنها از گرسنگی، بلکه از بیماری ناشی از ضعف مردند. در واقع گرسنگی باعث آسیب پذیری آنان در مقابل انواع بیماری ها شده بود.

درباره این دوران منابع کمی به زبان فارسی وجود دارد که قحطی عظیم را توضیح داده باشد. همین منابع اندک در دسترس هم حجم اندکی دارند؛ گاهی فقط شعر هستند و هیچ یک از آنها همه داستان را توضیح نمی دهد. این منابع هم در سطح ملی هستند؛ برای مثال فقط اطلاعاتی درباره کاشان یا قم به پژوهشگر ارائه می دهند.

اما یک منبع به زبان انگلیسی وجود دارد که داستان قحطی را کمتر از دید محلی گفته است. در سال 1872 بریتل بنک پا به ساحل بندرعباس گذاشت. بعد از آن به بوشهر رفت و به وسیله شیراز به اصفهان و رشت سفر کرد. وقتی به لندن بازگشت، کتابی به نام ایران در دوره قحطی نوشت. او به هر جایی که قدم گذاشته، رنج مردم را دیده و آن را با دقت وصف کرده است؛ اینکه چقدر آنان تیره بخت بوده و مثل مگس به راحتی می مرده اند.

او همچنین به ما یادآور می گردد که زندگی می گذرد و مهم تر از آن اینکه اگر کسی پول داشت، گرسنگی هم نمی کشید. این کتاب البته چیزی بیشتر از تیره بختی مردم را به خواننده نشان می دهد، چون این کتاب، یک سفرنامه است و همه گونه اطلاعاتی را که برای یک مسافر خارجی جالب توجه، گیج نماینده یا جذاب بوده، در خود دارد. خواننده در این کتاب با اجداد خود در شهرها و روستاها آشنا می گردد و روش های سفر و شیوi زندگی مردم آن موقع را فرا می گیرد.

ویلیام بریتل بنک در سال 1842 در شهر وینستر، دربیشر انگلستان به دنیا آمد. او هنوز خیلی جوان بود که به کشورهای مختلف دنیا از جمله کانادا و آمریکا سفر کرد. در سال 1872 که به ایران آمد، جوانی سی ساله بود. وی در برگشت به انگلستان حاصل مشاهدات و سفرهایش به شرق و از جمله هندوستان، بعضی از مناطق عربی خلیج فارس و سرتاسر ایران را در کتاب نسبتاً کوچکی چاپ و در سال 1873 منتشر کرد. بریتل بنک عمر کوتاهی داشت و در سال 1881 میلادی در حالی که فقط 39 سال داشت، دیده از دنیا فرو بست.

سفرنامه هایی مانند سفرنامه ویلیام بریتل بنک به ایران در سال 1873 میلادی که ترجمه فارسی آن در این کتاب ارائه شده است، گرچه ردی کم رنگ از یک سفر شتاب زده در امتداد یک جهت عمده و شناخته شده، از جنوب به شمال ایران است و حتی در خصوص عنوان اصلی اش یعنی ایران در دوره قحطی عظیم نیز ملاحظاتش گسترده نیست، اما با توجه به کمبود داده و دانسته درباره تاریخ ایران در این مقطع طبیعتاً حتی همین ردّ کم رنگ را نیز باید مغتنم دانست و در کوشش پررنگ کردن آن و دیگر ردهای برجای مانده از تاریخ معاصر کشور.

کتاب ایران در دوره قحطی؛ روایتی از ملاقات شرق و سفر رفت و بازگشت نوشته ویلیام بریتل بنک با ترجمه سیده فاطمه یاحسینی در 221 صفحه، شمارگان 550 نسخه و بهای 30 هزار تومان از سوی انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر شد.